Czy fobia społeczna to lęk przed oceną?

Wstęp

Anna, odkąd tylko pamięta, już na samą myśl o publicznym wystąpieniu dostawała „gęsiej skórki”. Wygłoszenie prezentacji, zabranie głosu w dyskusji nad nowym projektem w pracy, przedstawienie swoich argumentów na zebraniu w szkole – każda z tych (i wiele innych) sytuacji paraliżowała ją do tego stopnia, że sukcesywnie ich unikała. Gdy po raz kolejny okazywało się, że nie jest w stanie przezwyciężyć swojego lęku, co raz głębiej chowała się w swoim królestwie – domu, który był jedynym azylem bezpieczeństwa. Z czasem kolejne sytuacje wywoływały u niej lęk, a przynajmniej dyskomfort. Zaczęła obawiać się każdej sytuacji, w której jej osoba mogła być wystawiona na ocenę innych osób i zachowywać w taki sposób, aby zminimalizować negatywne odczucia. Jej życiem coraz dobitniej rządziły pewne schematy zachowań.

Do perfekcji wypracowała punktualność w pracy – przecież otwarcie drzwi do gabinetu i narażenie się na wrogie spojrzenia współpracowników biorących udział w codziennym raporcie, absolutnie nie wchodziło w grę!
Jadąc autobusem, czy pociągiem nigdy nawet nie pomyślała o wyciągnięciu i jedzeniu drugiego śniadania – przecież z pewnością zwróciłaby tym uwagę współpasażerów i naraziła się na ich nienawistne spojrzenia!
Zawsze lubiła chodzić do kina, ale przed seansem (na który z oczywistych względów nigdy się nie spóźniała) zajmowała pierwsze miejsce w rzędzie – przecież gdyby musiała wyjść w trakcie seansu do toalety to niewyobrażalne byłoby przeciskanie się ze środkowych miejsc i narażenie na prawdziwie artyleryjski ostrzał spojrzeń, czy komentarzy.

Spotkania z grupą znajomych były dla Anny miłym sposobem spędzania wolnego czasu. Jednak od pewnego momentu zauważyła, że podczas takich wyjść co raz mniej aktywnie uczestniczy w rozmowie, a więcej słucha. W ogóle to znacznie częściej umawia się z jedną koleżanką – wtedy czuje się dużo swobodniej.

Czy Anna jest po prostu nieśmiała? A może cierpi na zaburzenie z grupy fobii – tzw. fobię społeczną? Jakie są objawy tej przykrej przypadłości i możliwości leczenia? Zapraszam do lektury poniższego artykułu.

Objawy

Fobia społeczna to nadmierny i niepoparty logicznymi argumentami strach lub obawa przed sytuacjami, w których zachowanie czy wygląd może być przedmiotem krytycznej analizy i oceny. Co ważne, strach wynika z własnego negatywnego przewidywania krytycznego osądu ze strony otoczenia, prowadzącego do zawstydzenia i upokorzenia. A przecież współpracownicy zwykle nie zwracają większej uwagi na czyjeś spóźnienie, większość pasażerów spożywa jakieś posiłki, a wychodzenie w trakcie seansu do toalety również od normy nie odbiega. U pacjentów z fobią społeczną kluczowe jest jednak tworzenie nieprawdziwego, negatywnego oglądu sytuacji, w którym swoją osobę stawiają w niekorzystnym świetle i zakładają krytyczną ocenę od innych uczestników życia społecznego.

Najczęstszymi sytuacjami społecznymi budzącymi lęk są publiczne wystąpienia, rozmowa z nieznajomymi, spotykanie nowych ludzi, kontakty z ważnymi osobistościami, jedzenie lub pisanie w miejscach publicznych. Osoby z tym zaburzeniem chętniej zostają w domu, gdzie czują się względnie bezpiecznie, zakupy wolą zrobić przez internet, wybiorą raczej kontakt z innymi ludźmi przez portal społecznościowy aniżeli osobiste spotkanie. Stopniowa izolacja i unikanie sytuacji mogących wywołać lęk to charakterystyczny objaw zaburzenia. Gdy pomimo wszelkich starań, dana osoba znajdzie się w sytuacji niekomfortowej dla siebie, doświadcza objawów lęku – zarówno psychicznych jak i somatycznych.

Poddenerwowanie, napięcie, niepokój, chęć ucieczki, drażliwość, płaczliwość – to tylko niektóre psychiczne elementy lękowej układanki. Dochodzą do tego zwykle objawy w postaci m.in. kołatania serca, uczucia duszności, wzmożonej potliwości, poczucia „ściskania” w żołądku, drżenia dłoni, suchości w jamie ustnej – ale tak naprawdę gama objawów somatycznych jest bardzo szeroka i różnorodna.

Przebieg i współchorobowość

Fobia społeczna jest zaburzeniem przewlekłym i zwykle o wczesnym początku. W większości dotyka już osoby w wieku dojrzewania, ale zwykle jest mylone z „nieśmiałością”, „on/ona jest po prostu zamknięta/y w sobie”, „nie każdy musi” itd. Zaburzenie jednak ma tendencje do pogłębiania się, a prawdopodobieństwo samoistnego ustąpienia objawów, czyli remisji – „wyrośnie z tego” jak się często mówi – jest zdecydowanie niskie. Wczesny początek, przewlekłość i charakter objawów mają bardzo negatywne konsekwencje społeczne i zawodowe dla pacjenta, dlatego tak ważna jest szybko postawiona diagnoza i wdrożone leczenie. Dodatkowo, jak pokazują badania, u większości (ok 75%) osób dotkniętych fobią społeczną, w ciągu całego ich życia pojawia się jeszcze co najmniej jedno inne zaburzenie psychiczne – najczęściej epizody depresyjne, dystymia, inne fobie specyficzne i zaburzenia lękowe, czy różnego rodzaju uzależnienia. Pojawienie się innego zaburzenia psychicznego wpływa negatywnie na rokowanie.

Leczenie

Ze względu na częstą współchorobowość w przebiegu zaburzenia, leczenie powinno być prowadzone wielotorowo z uwzględnieniem wszystkich zaburzeń współistniejących. Podstawowymi metody leczenia fobii społecznej można podzielić na dwie kategorie, najlepiej gdy są stosowane łącznie:

1. Psychoterapia
2. Farmakologia

W leczeniu stosowane są różne formy psychoterapii – trening umiejętności społecznych, terapia ekspozycyjna, metody relaksacyjne, terapia poznawczo-behawioralna (CBT). Zakłada się, że fobia społeczna występuje u osób, które w trakcie rozwoju osobistego, z różnych przyczyn, nie rozwinęły w sobie umiejętności społecznych na odpowiednio wysokim poziomie. Stosowane ćwiczenia rozwijają zdolności konwersacji, utrzymywanie kontaktu wzrokowego, czy asertywności, tak by osoba chora stopniowo budowała w sobie poczucie, że jest zdolna do nawiązywania nowych relacji.

Fobia społeczna wiąże się z wieloma sytuacjami budzącymi lęk, które są silnie stresogenne. Stąd w leczeniu wykorzystuje się naukę technik relaksacyjnych, które mają udowodnioną skuteczność w zmniejszaniu objawów przewlekłego stresu. Muzykoterapia, aromaterapia, nauka świadomego rozluźniania poszczególnych grup mięśni to tylko niektóre formy relaksacji.

Terapia poznawczo-behawioralna, można powiedzieć, uczy prawidłowych schematów myślowych w aspekcie „ja-społeczeństwo”. Poprzez pracę z psychoterapeutą osoba dotknięta zaburzeniem niejako uczy się myśleć inaczej. Zamiast przewidywania z góry negatywnej oceny, lepiej jest myśleć, że inne osoby są pozytywnie do nas nastawione i patrzą na nas z zainteresowaniem, ciekawością. Terapia CBT pozwala zidentyfikować sytuacje budzące lęk i „rozbroić” ich negatywny wydźwięk.

Leczenie farmakologiczne ma również udowodnioną skuteczność w leczeniu fobii społecznej. Podobnie jak w innych zaburzeniach lękowych, najskuteczniejsze (i obarczone najmniejszymi działaniami niepożądanymi) wydają się być leki z grupy inhibitorów wychwytu zwrotnego serotoniny (SSRI) – m.in. escitalopram, fluoksetyna, sertralina oraz wenlafaksyna (lek SNRI – inhibitor wychwytu zwrotnego noradrenaliny i serotoniny). Uznaje się, że brak poprawy dopiero po 4 – 6 tygodniach od początku terapii jest wskazaniem do zwiększenia dawki leku albo zamianie na inny. Nie należy więc spodziewać się efektów, przysłowiowo, „na drugi dzień” po rozpoczęciu leczenia. Efekty często przychodzą z opóźnieniem, stopniowo. W międzyczasie warto rozpocząć leczenie psychoterapeutyczne, tak by uzyskać lepsze i szybsze rezultaty. Uznaje się, że terapia farmakologiczna powinna trwać jeszcze co najmniej 1 – 2 lata od uzyskania poprawy. Dodatkowo, lekarz może zaproponować leki z grupy benzodiazepin, z zastrzeżeniem jednak, że maksymalnie można je stosować przez 2-3 tygodnie, ze względu na ich wysoki potencjał uzależniający. Leki te powinny być stosowane w wyjątkowych sytuacjach, do szybkiego opanowania nasilonych objawów lęku. Nigdy jednak przewlekle.

Podsumowanie

Anna najprawdopodobniej cierpi od wielu lat na przypadłość z grupy zaburzeń lękowych – fobię społeczną. Wskazują na to sytuacje w jakich pojawiają się objawy lęku oraz sposoby „radzenia” sobie – postępująca izolacja i wycofanie społeczne. Nie należy usprawiedliwiać tego zaburzenia nieśmiałością, cechami charakteru, trudnymi sytuacjami – warto natomiast, przy dostrzeżeniu problemu, udać się do specjalisty, lekarza psychiatry, który pokieruje odpowiednim leczeniem. Zaproponuje odpowiednie leczenie farmakologiczne oraz psychoterapeutyczne. Trzeba zaznaczyć, że istotnym elementem terapii może być edukacja. Warto zapytać swojego lekarza o godne polecenia pozycje literatury, które mogą pacjentowi przybliżyć temat fobii społecznej, doświadczenia innych osób dotkniętych tym zaburzeniem, czy możliwości leczenia. Lęk „lubi” budować przeświadczenie pacjenta, że jest ze swoim problemem sam, że wszyscy wokół są zdrowi, że to „ze mną jest coś nie tak”. Trzeba uwierzyć, że jest to choroba, zaburzenie, które można i trzeba leczyć. Możliwości są i to bardzo skuteczne.

Fobia społeczne w klasyfikacji ICD-10 znajduje się w rozdziale – Zaburzenia lękowe w postaci fobii (F40) pod kodem F40.1.

W CZP Tychy leczeniem fobii społecznej oraz innych zaburzeń lękowych zajmują się lekarze psychiatry i seksuolodzy (farmakoterapia) oraz psycholodzy i psychoterapeuci (psychoterapia).

Bibliografia

1. Edmund J. Bourne: Lęk i fobia. Praktyczny podręcznik dla osób z zaburzeniami lękowymi. Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2011
2. Janusz Rybakowski, Stanisław Pużyński, Jacek Wciórka: Psychiatria Tom 2. Psychiatria kliniczna. Wyd. Elsevier Urban & Partner, Wrocław 2011
3. Marek Jarema: Standardy leczenia farmakologicznego niektórych zaburzeń psychicznych. Wyd. ViaMedica, Gdańsk 2015
4. Jacek Wciórka, Stanisław Pużyński Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Wyd. Vesalius, Kraków 2000

Autor: Lek. Michał Marciniak